Wetenschap is twijfelen. Iemand die denkt alles al te weten gaat nooit op onderzoek uit. Gerard Mercator was behalve groot twijfelaar ook een befaamd zestiende-eeuws cartograaf. Bedenker van het woord atlas voor gebundelde kaarten. Hij overlijdt op 2 december 1594.
Van Kremer naar Mercator
Het leven van Gerard Mercator (1512-1594) begint op 5 maart 1512 in het Vlaamse Rupelmonde als Gerhard Kremer. Kremer betekent kraamhouder of koopman. Als wetenschapper nam Gerard later de Latijnse versie van deze naam aan: Mercator. Gerhard Kremer werd toevallig In Vlaanderen geboren omdat zijn ouders daar op bezoek waren bij een oom. De familie komt eigenlijk uit Gangelt, vlakbij de Nederlandse grens. Tegenwoordig ligt het in Duitsland. Toen in het hertogdom Gulik.
Studie
Nadat zijn ouders beiden overleden zijn als hij zestien is, krijgt Mercator steun van zijn welgestelde oom uit Rupelmonde. Mercator gaat humaniora (geesteswetenschappen) en wijsbegeerte studeren in Den Bosch in 1530. Twee jaar later is hij doctor in de wijsbegeerte. Een carrière als filosoof lonkt.
Dan slaat de (wetenschappelijke) twijfel toe. Mercator twijfelt aan de opvattingen van de Bijbel en de leer van Aristoteles over het ontstaan van het heelal. Daarom wil hij zich bekwamen in de kosmografie, de studie van alles wat met de aarde en het heelal te maken heeft. Van geschiedenis tot geologie en geografie.
Mercator vertrekt naar Antwerpen om daar onder leiding van groot wiskundige Gemma Frisius mathematiek en astronomie te leren. Die kennis heeft hij nodig voor zijn studie van de kosmos. Wiskunde grijpt hem zo zeer dat Mercator zijn interesse in wijsbegeerte verliest. Zo komt hij op het pad van geografie.
Kaartenmaker
Mercator ontwikkelt zich tot instrumentenmaker en graveur. In 1536 maakt hij in samenwerking met de Leuvense graveur en goudsmid Caspard van der Heyden zijn eerste globe, ofwel wereldbol. Mercator wordt een maker van globes en kaarten. Bovendien maakt hij in de loop van zijn leven vele reizen om materiaal voor zijn kaarten te verzamelen.
In de jaren veertig van de zestiende eeuw komt hij vanwege zijn (protestantse) lutherse geloof in de problemen met de kerk, maar dankzij steun van hoogleraren van de Leuvense universiteit en van Nicolas Perrenot de Granvelle, de eerste minister van keizer Karel V, blijft zijn gevangenschap beperkt tot enkele maanden. Hij mag in principe alles weer, maar besluit in 1552 toch naar Duisburg te verhuizen.
Daar vindt hij de vrijheid van godsdienst die hij zoekt en zal hij de werkzaamheden ontplooien waar hij tegenwoordig zijn bekendheid aan dankt:
- Mercatorprojectie
- Wereldkaart uit 1569
- Atlas uit 1595
Mercatorprojectie
Mercator ontwikkeld de naar hem genoemde projectie als hulpmiddel voor zeevaarders. De kromming van de aarde levert namelijk de nodige problemen op als je afstanden wil afbeelden op een platte kaart. Mercator slaagde er in om kaarten te maken waarop de cilinderprojectie van de wereldbol correct op een plat vlak weergegeven wordt. Zo konden zeevaarders afstanden rechtstreeks met een passer meten. De Mercatorprojectie wordt nu nog steeds gebruikt voor zeekaarten.
Wereldkaart van Mercator 1569. Bron: wikimedia commons.
Wereldkaart uit 1569
In 1569 verschijnt de wereldkaart van Mercator. In deze kaart integreerde Mercator bestaande cartografische informatie met nieuwe kaarten afkomstig van Spaanse en Portugese zeevaarders. Dé ontdekkingsreizigers van die tijd.
Al voordat deze wereldkaart verscheen, ging de gezondheid van Mercator achteruit en moest hij het reizen aan anderen overlaten. Stilzitten deed hij echter allerminst. Mercator begon aan zijn meest ambitieuze werk ooit: een chronologisch overzicht, met teksten en kaarten van de geschiedenis van de aarde vanaf haar ontstaan tot zijn eigen tijd. Samen met zijn zonen, kleinzonen en andere werknemers werkte hij hier vijfentwintig jaar aan. Tot zijn dood op 2 december 1594.
De Atlas
Atlas draagt het gewicht van de wereld. Bron: wikimedia commons.
In 1595, een jaar na zijn dood, verschijnt het levenswerk van Mercator: de Atlas. Genoemd naar de mythische reus die het hemelgewelf op zijn schouders draagt. Al zag Mercator de figuur Atlas eerder als de belichaming van de astronoom, filosoof en, vooral, wetenschapper.
De Atlas verschijnt in twee delen. Het eerste deel beschrijft de schepping van de wereld, terwijl in het tweede deel honderdzeven kaarten gebundeld zijn die hij in de loop van de twintig voorafgaande jaren heeft gemaakt of heeft laten maken. De nadruk ligt op Europa (al ontbraken kaarten van Spanje en Portugal), maar zijn zoon Rumold voegde ook een wereldkaart en regionale kaarten van Afrika, Azië en Amerika toe. Voor een deel van de hand van zijn vader en voor een deel van eigen makelij.
Erfenis
Dankzij zijn zonen en kleinzonen werd de nalatenschap van Mercator wereldberoemd. Zij publiceerden zijn werk postuum en vulden het aan.
Dat zij de koperplaten in 1604 verkochten aan de Amsterdamse cartograaf Jodocus Hondius was vervolgens een gouden greep. Dankzij hernieuwde uitgaves van de Atlas door Hondius staat de naam jarenlang stevig in het titelblad van menig atlas gegrift. En daarmee in de cartografische geschiedenis: van Atlas tot Bosatlas.
Wist je dat Mercator niet de onbetwiste uitvinder van de atlas is?
Mercator was niet de enige die kaarten bundelde in een boekwerk, ofwel atlas. Al bedacht hij wel degelijk de naam. Zijn vriend en concurrerend kaartenmaker Abraham Ortelius (1527-1598) was hem voor. Ortelius publiceerde in 1570 Theatrum Orbis Terrarum: een verzameling van drieënvijftig kaarten gebaseerd op de cartografische gegevens die in de zestiende eeuw bekend waren.
De Atlas en overige kaarten van Mercator verschillen van Ortelius’ kaarten omdat Mercator streefde naar uniformiteit en zelf liever nieuwe kaarten maakte dan deze te kopiëren van bestaande gegevens. Daarom was het maken van zijn Atlas een langdurig proces en stierf hij voordat het karwei af was.
Bronnen
Beek, Leo, Pioniers van de wetenschap (Amsterdam 2015)
Monmonier, Mark, Rhumb Lines and Map Wars. A social history of the Mercator Projection (Chicago 2004) (www.press.uchicago.edu)
Wikipedia, Gerardus Mercator (wikipedia.org)
Wikipedia, Mercator 1569 world map (wikipedia.org)
Het bericht Gerard Mercator: woensdag weetje verscheen eerst op Historiën.